FUNDASHON NAAM ta presentá Seri Herensia Kultural
160 Aña abolishon di sklabitut : Konektá dor di nos herensia

Haf liber i ideanan di libertat

Komunidat kolonial i komersio liber

Den transkurso di siglo 18,  Kòrsou a bira un sentro di  komersio internashonal i di kontrabanda, ku aktividat portuario intensivo i un sistema di plantashi ku katibu komo forsa laboral. Komersiantenan lokal a logra konstruí un ret komersial fuerte den nos region  i tabata hinka kapital den produkshon komersial na paisnan bisiña.

Nos isla a spesialisá komo merkado di almasenahe i haf di tránsito i a bira un haf liber na 1675 komo reakshon riba konkurensia Ingles den Karibe. Barkunan ta drenta i sali haf ku gran frekuensia i por a topa tur sorto di tripulashon i pasahero ta kana rònt. Komersiantenan di diferente nashon tabata tin nan agentenan i representantenan akí i asina Kòrsou a bira un sentro kosmopolítiko den mundu Atlántiko.

Fin di siglo 18 ta marká ku tenshon i konfrontashon entre gruponan sosial i sektornan den komunidat kurasoleño. Den e struktura sosial e klase di hende di kolo liber ta bira un faktor sosial signifikativo. For di 1740  nos ta topa ku avisonan ku ta mustra riba e supuesto  peliger ku  hendenan di koló i katibunan tabata nifiká pa e sosiedat kolonial. E divishon entre klasenan sosial, kompañá pa opreshon i un miseria grandi tabata trese hopi tenshon i konfrontashon. Katibunan tabata resistí frekuentemente i den diferente forma: minimalisá i opstakulisá produkshon, ninga trabou, hui i lantamentu violento. Nos historia konosé diferente lantamentu di katibu; di esnan limitá na un plantashi so, te esnan ku ta kubri un teritorio grandi. 

E tempu di krísis

Despues di guera di independensia Merikano situashon ekonómiko a bira hopi malu ku tur su konsekuensia polítiko i sosial. Den e último parti di siglo 18 gobernashon tabata hopi suak, inkapas i korupto i Kòrsou a drenta den un estado di medio anarkia. Ta pa e motibu akí Hulanda a manda un komishon haltu, formá pa komisarionan Grovestins i Boey pa analisá e situashon i proponé kambionan nesesario i urgente.

Nan ta reportá na 1791 ku entre otro ku den Punda i Otrobanda tabata biba tur sorto di hende huntu for di hopi parti di mundu, diferente posishon sosial i ku hopi hende di koló i “neger” tabata biba pa nan kuenta, sin kontrol i disiplina. Pero tambe nan ta opservá ku katibunan di Kòrsou tabata biba den sirkunstansianan hopi miserabel komo ku e isla mes no tabata produsí sufisiente kuminda.  I ku den tempu di skarsedat, doñonan tabata duna nan katibunan bieu o mankaron libertat pa asina esakinan mes bai buska nan kuminda. E hendenan liber aki tabata kana rònt den un pobresa horibel, pidiendo limosna. Tambe doñonan tabata manda nan katibu bai traha otro kaminda pa trese sèn kas. Segun e komisarionan e falta di kontròl riba e hendenan aki tabata kondusí na ousensia di disiplina i aparte di hasi diferente sorto di  negoshi pikiña, piskamentu o kalke otro fishi hopi di nan mester a pidi limosna o hòrta pa keda na bida.

Hopi hòmber di koló liber i “neger” liber, i hasta katibu, tabata traha riba barku: nan tabata nabegá i nan tabata bon konosí no solamente ku laman pero tambe ku paisnan i regionnan manera Saint Domingue i kosta firme (Venezuela). Banda di Papiamentu i algu di Hulandes nan tabata komuniká den Spañó i Franses.

Den tempu malu, katibunan ademas  tabata sufri hopi komo ku doñonan no tabata mantené nan mes na e ‘reglamentu pa katibu’ den kual tabata stipulá kon mester trata katibu i tabata obligá nan pa kumpra den nan tienda na preis haltu. Asina esnan sklabisá mester a usa un parti di nan ransun òf loke nan a gana ku trabou pafó di e plantashi pa nan nesesidat.

Miedu di lantamentu despues di e revolushon na Haiti a pone hopi doño maltratá nan katibu muchu mas severo i frekuente pa asina tene nan sumiso.

Ai mi chinchirinchi
bo n’ po man’e palu bai – dah
Shon mand’ un dòndru pa chinchirinchi
pe mand’e palu bai – dah
mi di hisa man te na laira pa mi chinchirinchi
pe mand’e palu bai – dah
hisa man te na. shelu ku chinchirinchi
p’e mand’e palu bai – dah
Shon ‘na mi un forsa pa chinchirinchi
pe mand’e palu bai – dah

Chinchirinchi

by Wan Sèm | Zikinzá Kolekshon - Brenneker Juliana

 

Ideanan di libertat

Na ougùstùs 1789 Asamblea Nashonal Konstituente na Fransia ta emití e ‘Deklarashon di Derechonan di Hende i di e Suidadano’. Esaki ta nifiká libertat i igualdat pa tur hende! Pero delegadonan ta sukumbí pa preshon, partikularmente di esnan ku interes den produkshon lukrativo di suku na Haiti.  Asina ta frustra e ideologia di igualdat i ta pone restrikshon pa libertat i igualdat a base di koló i desendensia den e ‘dekreto di 1791’.  Pero e simia di revolushon ya a keda plantá i den anochi di 22 pa 23 di ougùstùs 1791 katibunan di Saint Domingue a lanta, promé bou di general Rigaud i despues (1793) bou di Toussaint L’Ouverture. 

Na Hulanda a surgi entretantu e movementu patriota ku tabata republikano i partidario di e prinsipionan di Revolushon Franses. Ora trupanan Franses drenta Hulanda na yanüari 1795, patriotanan ta forma Bataafse Republiek.

Rebelion 

Na 1795 nos ta bin haña e rebelion grandi na Kòrsou, esta esun bou di liderato di Tula, Bazjan Karpata i Louis Mercier ku tabata un lantamentu popular i general. E lidernan tabata bou di influensia di ideologia Franses i ta tin entre otro kontakto ku Haiti. Kòrsou despues no ta bai kompletamente bèk na normalidat: hopi katibu i “neger” liber ta keda rondia mondi o hui for di e isla.  Otro gremio di nos komunidat tambe tabata partidario pa kambio basá riba idealnan di revolushon Franses. Patriotanan lokal ta keda eksigí ku mester sigui direkshon di Bataafse Republiek i Fransia ta hasi tur sorto di esfuerso pa pone Kòrsou bou di influensha republikano. For di Guadeloupe, i despues for di Haiti, ta entamá diferente intento serio, te ora Inglesnan tuma poder na 1800.

Freeport i ideanan di libertat

E intenso kontakto komersial ku Haiti, sentro di inkubashon di ideanan revolushonario, ta traha kaminda pa un fluho konstante di pasahero, refugiado i tripulante ku fásilmente a habri kaminda pa transmishon di ideanan revolushonario. I na Venezuela  “párdonan” (esta mulatonan) a lanta bou di liderato di Jose Leonardo Chirinos, ku tabata konosé Kòrsou bon. Un otro dirigente, Jose Caridad Gonzalez tabata papia tantu Franses komo Papiamentu perfektamente. Den e lantamentu na Venezuela mas ku 400 hende di koló di desendensia Antiano a partisipá .

Revolushon Haitiano entre otro tabata resultado di pleitu entre blanku, i entre blanku ku mulato pa poder polítiko i ku  influensia di  independensia Merikano i revolushon Franses. Algu semehante ta pasa na Kòrsou kaminda tin problema konstante entre diferente grupo di interes i partikularmente entre patriota i royalista. I e lucha pa poder entre tur e gruponan akí i un gobernashon suak i korupto ta destabilisá e komunidat mas i mas. Ta den e ambiente aki, ora gobièrnu tradishonal di Hulanda kai pa trupanan franses,  katibunan ta lanta i eksigí nan derechonan. Nan a konsiderá ku e momentu a yega i ku nan mester a eksihí libertat e ora ei si! Ounke esaki a tuma lugá den un ambiente  di destabilisashon i konspirashon mas amplio, katibunan rebelde a keda isolá i a pèrdè e lucha trágikamente.

E ideanan di libertat sinembargo a keda hunga un papel importante, no solamente serka esnan mas oprimí, pero tambe serka otro siguidónan di e mesun idealnan di libertat. Nos  ehèmpelnan mas ilustre ta  Luis  Brion i Manuel Piar.

Outor: Charles do Rego

Fuente:

  1. Rupert, Inter-imperial trade and local identity, Duke Un., 2006
    De Gaay Fortman, WIG, 1919,1 Uit Verslag Grovestins & Boey
  2. Palacios, Ancia de Libertad, Lanternu, Nationaal Archief,
    C. Estaban Deive, 1980, La esclavitud del negro en Santo Domingo (1492-1844).